Энэ асуудал хаашаа эргэхийг өнөөдрийн УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар хэлэлцэнэ. Монгол Улс сүүлийн 20 жилийн ху­гацаанд нийтдээ 130 орчим тонн алт олборложээ.

Харин олборлолтын үйл ажиллагаанд 110 гаруй ком­пани оролцсон аж. Тэд олборлосон алтаа ихэвчлэн Монголбанкинд тушаадаг байсан бол Гэнэтийн аш­гийн 68 хувийн татвар хэрэгжиж эхэлснээс хойш эрс буурч, жил 24 тонноор хэмжигдэж байсан алт 2012 он гэхэд ердөө зур­гаан тонныг Монгол­банкинд ту­шаадаг болсон.

Өөрөөр хэлбэл манай улс газрын хэвлийгээс олборлосон алтаа хоёр салаа замаар урсгахдаа гадагшаа урсгал­тай замаар нь хамаг алтаа тавиад туучихсан хэрэг.

Хэрвээ Монголбанкид алтаа төв­лөрүүлж бай­сан бол өнөө­дөр ам.дол­ларын өмнө төгрөг тэр бүр бөхөлзөхгүй байсан биз ээ. Энэ байдлаас болж гадаад валютын нөөц багас­лаа, ханш нь ч өгсөөд инф­ляцид нөлөөлж байна хэмээн халаглах хүн олон бий. Гуравхан сарын дотор төгрөгийн ханш 20 хувь уначихсан, дээрээс нь га­даа­дын хөрөнгө оруулалт гэж гавьтай юм орж ирэхээ болиод жил гаруйн хугацаа өнгөрлөө. "Чингис” бондоос босгосон хэдэн ам.доллараа авто зам, гудамжны цэцэг гэх мэт аар саархан зүйлд зарцуулаад ерөнхийдөө живх­рүүлээд авсан. Тэгэхээр ам.долларын нөөц багасах нь тодорхой. Тэр хэрээр ам.долларын ханш өсөх нь зах зээлийн хууль.

Ийнхүү хэцүүхэн нөх­цөл байдалд гадаад валю­тын нөөцөө зузаатгаад авах боломж бүхий Алт­ны ху­далдаанд ил тод байд­лыг бий болгох тухай хуу­лийн төсөл УИХ-д өргөн баригджээ. Харамсалтай нь уг хуулийн төсөл АН-ын бүлгийн хуралдааныг ч давж чадалгүй өвдөг шороодсон аж. Уг хуулийн төсөл УИХ-аар батлагдаад хэрэгжсэн тохиолдолд улсын төсөвт жил бүр татвар, ху­раамжийн хэлбэрээр орох орлого 40-50 сая ам.дол­лараар буурах боловч банкин дахь алт болон валютын нөөц жилд 1.7-2 тэрбум ам.дол­лараар нэмэгдэх тоо­цоог хууль санаачлагчид та­нилцуулсан. Өөрөөр хэлбэл хууль хэрэгжих таван жилийн хугацаанд 8.5-10 тэрбум ам.долларын га­даад валютын нөөцтэй болох тоо­цоог гаргаад байсан юм. Хууль санаачлагчдын тооцоогоор бол чихэнд чимэгтэй л мэдээ.

Гэхдээ эрх баригч намын бүлэг энэ асуудлыг яагаад дэмжсэнгүй вэ. Товчхондоо алтанд ногдуулах татварыг 2.5 хувь болгон буу­руул­сан нөхцөлд хэрэгжих хуга­цаа нь таван жилээр хяз­гаар­лагдаж бай­гаа бол Оюу толгой төсөл дээр цааш үргэлжлэх үү, яах вэ гэх зэрэг асуудал үүсэх учраас татварыг буулгахгүй байх нь зөв шийдэл болно гэж үзэн таван хувиар тогтоох саналд нэгдсэн байна. Тус бүлэг энэхүү хуулийн тө­сөл­тэй холбогдуулан УИХ-ын чуулганы нэгдсэн хурал­даа­наас завсарлага авсан юм. Өнөөдөр УИХ-ын чуул­­ганы нэгдсэн хурал­даа­наар уг төслийг хэлэлцэн, цаашид хэр­хэхийг шийдэх учиртай.

Харин эцсийн шийд­вэрийг УИХ гаргах учраас Монголын эр­дэс баялгийн тэргүүлэх салбар бо­лох алтны өмнө хоёр салаа зам хэвээрээ л зурайж бай­на. Мон­голын алтыг нэг замаар урсгах бодлого хэрэг­жих эсэх нь хараахан ший­дэг­дээ­гүй байна. Хэрвээ Алтны ил тод байдлын тухай хууль бат­лагдахгүй то­хиол­долд Мон­­гол­банкинд алт худалдаалах болбол 5-10 хүртэлх ху­вийн татвар алт­ны үнээсээ хамаараад төлнө. Энэ то­хиолдолд нинжа нар ажил­ладгаараа л ажиллаж, алт хил давдгаараа давна. Манай улсын гадаад валют өсөх боломжоор хомс болно.

Монгол Улс 2005 онд буюу ашигт малтмалын нөөц ашигласны төлбөр 2.5 хувь байхад албан ёсны статистик мэдээллээр түү­хэндээ хам­гийн их хэм­жээний буюу 24 тонн алт олборлож байсан бол зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөл­тийн албан татварын тухай хууль хэрэгжиж эхэлснээс хойш алтны олборлолт жил дараалан буурч, 2012 онд зургаан тонн ч хүрэхээ больж, дөрөв дахин багассан байна. Тиймээс энэхүү байдлыг өөрчилж Монголбанкин дахь алтны хэмжээг нэмэг­дүү­лэх гол түлхүүр нь Алт­ны ху­дал­даанд ил тод байд­лыг бүрдүүлэх тухай хууль гэж үзсэн.

Харин нөгөө талд нь энэ хууль батлагдсанаар «Оюу толгой» ХХК маш их хөнгөлөлт эдэлж, бидний тооцоолж байсан эдийн засгийн өсөлт үгүй болох нь гэсэн хардлага зарим хүмүүст төрж байгаа. Ялангуяа Уул уурхайн үндэсний ассоциаци, Монголын алтны холбоо гэх мэт гишүүддээ үйлчилдэг төрийн бус байгууллагууд нь алга ташин дэмжиж байгаа нь дээрх хардлагыг төрүүлэх нэг нөхцөл болж байна. Тэгвэл энэ асуултад Уул уурхайн сайд Д.Ганхуяг «Хууль төслөөрөө батлагдвал «Оюу толгой» ХХК ч бусад компаниудтай адилхан ал­таа Монголбанкинд биет болон биет бус хэлбэрээр худалдвал 2.5 хувийн роял­тийг хууль хэрэгжих энэ таван жилийн хугацаанд төлнө.

Монголбанкинд алтаа худал­дахгүй тохиолдолд та­ван хувийн роялти төлнө гэсэн үг” хэмээн хэлсэн. Ингээд бодохоор АН-ын бү­лэг аманд орсон шар тосыг хэ­лээрээ түлхэнэ гээч болоод байна уу даа.

Д.Баяржаргал

Эх сурвалж: