Шүр
Хүн төрөлхтөн шүрийг балар эрт үеэс мэдэж, ашиглаж ирсэн түүхтэй. Швейцарт 10000 жилийн тэртээх шинэ чулуун зэвсгийн үеийн чимэг олдсон ба Египэд оронд 4000-3000 жилийн тэртээ үеийн шүрэн эдлэл олдсон байна. Монголчууд эртнээс улаан шүрийг эрхэмлэн сонирхож зүүлт, маанийн эрэх, хөөрөгний толгой, гоёлын зүйл, үсний даруулгын шигтгээ, суес зэрэг янз бүрийн чимэглэлд хэрэглэсээр иржээ Шүр нь зөвхөн далайн усанд байдаг. Шүр нь маш олон янз байдаг бөгөөд, одоо амьдарч байгаа шүрийн 6000 гаруй дүрс судлагдсан байна. Хамгийн их шүртэй газар нь Австрал тивийн зүүн хойд хэсэгт залгаа орших шүрэн тэнгэс юм.
Сувд
Монголчууд зөөлөн цайвар мөнгөлөг цагаан өнгийн сувдыг гүнээ хүндлэн ихээр хэрэглэж ирсэн уламжлалтай. Сайн чанарын сувд бөөрөнхий хэлбэртэй бөгөөд хөндлөнгөөрөө 1-2 мм-ээс эхлээд 1,0 см хүртэл том байна. Сувднаас хамгийн үнэтэй нь монголчуудын сонирхон хэрэглэдэг мөнгөлөг цагаан өнгийн Дорно дахины сувд юм. Өндөр хөгжилтэй орнуудад сувдыг нэлээд боловсронгуй аргаар барих болсон. Хясааг усны гүнээс гаргаж аваад рентген туяагаар харж сувд дотор нь байгааг шууд тогтоож чаддаг болсон ба сувдгүйг нь буцааж усанд тавьдаг.
Оюу
Дорно дахины улс түмний эрхэмлэдэг гоёл эрдэнийн нэг нь оюу билээ. Хэзээ ч хүний оюун ухаан, гар хөл үл хүрэх цэлмэг тэнгэр тунгалаг хаяаг санагдуулдаг оюу эрдэнийг эрт дээр үеэс хүмүүс ихэд сонирхон хамгийн нандин гоёл чимэглэлээ хийж ирсэн юм. Оюу эрдэнийг-эмэгтэй хүний гоёл чимэглэлийн зүйл болгон хэрэглэх ба эрэгтэй хүн биендээ зүүдэггүй, хврэглэх эд зүйлсдээ суулгах зэргээр чимэглэл хийдэг ёсон бий. Оюу нь дотроо үндсэн 2 төрөл байна. Үүнд нэг нь тод сайхан цагаан цэнхэр буюу цэлмэг тэнгэрийн өнгөтэй цэгээн оюу, нөгөөх нь нэлээд зөөлөн цулгай ногоон өнгөтэй оюу юм.
Номин
Цэлмэг гүн хөх тэнгэрийн өнгөтэй энэхүү чулуу нь 7000 жилийн түүхтэй бөгөөд, үеэс үед хүн бүхний сонирхлыг татсаар ирсэн билээ. Номин эрдэний орд маш ховор байдаг. Номингийн эртнээс мэдэгдсэн ганц орд нь Афганистаны Бадахшаны орд юм. Номин хэмээх энэхүү гайхамшигт чулууг хүмүүс ихэд сонирхон эрхэм дээд тэнгэрийн хүчийг шингээсэн хэмээн бишрэн шүтэж иржээ. Номингоор хийсэн урлаг сийлбэрийн хамгийн алдарт бүтээлийн нэг болох, 1845 онд Уралын чулуучин Г.Налимов гэгч хүний урласан том номин ваар одоо Ленинград хотноо Эрмитажын эрдэнэсийн үзмэр санд хадгалагдаж байна. Манай оронд номин эрдэнийн орд олдоогүй байгаа.
Тана
Тана нь далай тэнгэсийн "эрэг орчмын усанд юмуу цэнгэг устай гол мөрний урсгал зөөлөн усанд амьдардаг нялцгай биетэн амьтньг биеэ хамгаалах хуяг дуулга болох гадагшаа гүдгэр зууван дугариг хэлбэртэй бас нээгдэж хаагддаг-нугас бүхий хоёр тал хавтасны дотор талын өнгөн үе нь юм. Тана эрдэнээр товч, наамал шигтгээ, зүүмэл зураг дүр, хөндий сийлбэр, гоёл чимэглэлийн зүйл, ширээний тавилга, ханын зүүлт мэтийг урлан хийж ирсэн түүхтэй. 18-р зууны сүүл үеэс танаар хөндий сийлбэртэй урлагийн бүтээл хийх болсон явдал танын урлагийн хөгжлийн дээд хэлбэр болсон. Монголчууд таныг хиргүй ариуны билэгдэл болгон танан цагаан өнгийг эрхэмлэн хүндэтгэдэг заншилтай билээ.
Зэс
Зэсийг хүн төрөлхтөн 7000 жилийн тэртээгээс хэрэглэж ирсэн ба сүүлийн үеийн үйлдвэр, техникийн бүхий л салбарт өргөн ашиглагдах болсон үнэхээр чухал эрдэнийн нэг билээ. Монголчууд есөн эрдэнийн нэг болох зэсийг эрт дээр үеэс эрхэмлэн хүндэтгэж  амьдралдаа хэрэглэж, судар номоо туурвиж байсан, туүх соёлын гоёмсог, тансаг сайхан дурсгалууд манай орны музейн үзмэрт тавигдсан байдаг. Зэс хуваагдалгүй. Хагарал нь өргөслөг, сунах давтагдах чанар сайн, уян хатан онцгой хурц металл гялбаатай зөөлөн металл. Цахилгаан дамжуулахдаа сайн. Аранжин зэс 1083 градуст хайлдаг. Дулаан дамжуулалтаараа мөнгийг гүйцэхгүй боловч бусад металлаас илүү.
Төмөр