Түлш шатахууны үнэ үе үе нэмэгдэж байгаагаа нь иргэд гэдийг бух имдуулмдуул мдуулж байна .Тиймээс манай улс өөрийн нөхцөл боломжоо ашиглан газрын тос боловсруулах тал дээр олон асуудал хөндөж байгаа би лээ. Түүний нэг нь шатдаг занар юм. Иймээс энэ дугаартаа Занар гэж юу вэ, түүнийг хэрхэн ашиглаж болох вэ? Ингэснээр манай улсын эдийн засагт хэр ач тустайг харуулахыг зорь лоо.

Шатдаг занар гэдэг нь кероген хэмээх хатуу байдалтай нүүрс устөрөгчийн нэгдэл бүхий тунамал чулууг хэлдэг юм байна. Уг чулуулгийг халаахад кер оген нь шингэн болон хийн төлөвт нүүрс устөрөгчийн хөнгөн нэгдэл үүсгэдэг. Дэлхий дээр 30 гаруй улс орны 600 гаруй ордод нийт 500 тэрбум тонн буюу 3.2 их наяд баррель занарын нөөц тархсан байдаг. Занарын үйлдвэрлэлийг XVII зуунд Шотландад эрхэлж байжээ. Занарыг халааж задлах аргыг 1832 онд Францад нээж, гэрэлтүүлгийн тос гарган авдаг байсан. XIX зуунд Австрали, Бразил, Гер ман, Шотланд, АНУ зэрэг улсад шатдаг занар боловсруулах байгууламжууд ажи ллаж байж.

ХХ зуунд Хятад, Бразил, Израиль зэрэг улсад занар боловсруулах байгууламжууд нэмж барьжээ. Түүхий тос боловсруулах технологи үсрэнгүй хөгжихийн хамт эдгээрийн ихэнх нь хаагдсан юм. Занар бол өнөө үеийн уламжлалт газрын тос болон байгалийн хийн өмнөх шатны байгалийн бүтээгдэхүүн юм. Занарын давхарга нь газрын хэвлийн дээд хэсэгт байдаг, энэ давхаргад дулаан болон даралтын хэмжээ хангалттай их биш байдгаас занар нь газрын тос болон хувир ч амжаагүй байдаг. Монгол дахь шатдаг занараас олон төрлийн түлш үйлдвэрлэх бололцоотой.

Манайд судалгаа нь 1940-1950 оноос эхэлсэн байдаг. Манай улсад 700 тэрбумын нөөц тонн байгаа гэсэн урьдчилсан тооцоо байдаг. Эрдэмтдийн урьдчилан тооцоолж байгаагаар манай занараас өдөрт 50.000 баррелаас их хэмжээний газрын тос үйлдвэрлэх бололцоотой бөгөөд түүнээс гадна занараас байгалийн хий, гэр байшингийн халаалтад хэрэглэх шингэрүүлсэн нефтийн хий (LPG), бебензин, дизель, цахилгаан зэргийг харь цангүй хямд өртгөөр үйлдвэрлэх технологийг манай улсад оруулжруулж ирж байгаа аж. Занарыг ашигласнаар ажил эрхлэлтийг нэмэгдүүлэх, дэд бүтцийг хөгжүүлэх, шингэрүүлсэн нефтийн хий (LPG) их хэмжээгээр үйлдвэрлэгдэж, нүүрсийг орлуулж хотын агаарын бохирдлыг их хэмжээгээр бууруулах, эрчим хүчийн салбарт гаднаас үл хамаарах, газрын тосны дотоод эх үүсвэртэй импортыг орлуулах боломж гарна. Манай улсын эрчим хүч, түлш шатахууны хэрэгцээ тасралтгүй өсч байна. Иймээс Монгол Улсад арвин байгаа занараас орчин үеийн технологиор нефтийн бүтээгдэхүүн, түлш шатахуун үйлдвэрлэх, импортын хараат байдлыг багасгах, дотоодын түүхий эдийг боловсруулж нэмүү өртөг бий болгох, судалгаа, бодлого боловсруулахад туслалцаа үзүүлэх, эрх зүйн орчинг бүрдүүлэх бололцоог хангах нь чухал юм. Занарыг ашиглахын тулд одооноос занарын туршилтын үйлдвэрийг байгуулах, ордыг ашиглах эхлэлийг нь тавих нь зөв. Тэгвэл 5-10 жилийн дараа манай эдийн засагт нүүрс, зэснээс дутахгүй шинэ экспортын эх үүсвэр бий болно. Одоогийн байдлаар манай хуульд занарын талаар тодорхой заалт байхгүй учраас ашиглахад хэцүү байгаа аж. Шатдаг занар боловсруулах технологийийн сонголт хэд хэдэн хүчин зүйлээс шалтгаалдаг. Хамгийн гол нь давхрагын зузаан юм. Газрын дээд давхрагад ойр байрйрлах нөөцийг энгийн ex-situ аргаар боловсруулан гаргах нь эдийн засгийн хувьд хэмнэлттэй. Гэтэл шатдаг занарын ордын нөөц ихэнх тохиолдолд газрын гүнд 100м-с доор байдгаас зөвхөн газар доор боловсруулах аргыг хэрэглэх боломжтой аж. Газар доор боловсруулах арга Шведэд 1940-1960 онд үйлдвэрлэлд хэрэглэгддэг байсан. Өнөөгийн байдлаар АНУ, Израиль, Иордани зэрэг улс энэхүү салбарт эрчимтэй судалгаа, туршилт явуулж байна. Газар доор боловсруулах аргыг зөвхөн шатдаг занар дээр хэрэглээд зогсохгүй хэрэгцээний дагуу нүүрс, өтгөн тос, тослог элсий г боловсруулахад хэрэглэж болдог байна . Канадад газар доор боловсруулах SAGD технологийийг ашиглан (тослог элснээс) өдөрт 500 сая гаруй баррель тос үйлдвэрлэж байна. Эрчим хүчний аварга компани Royal Dutch Shell нь АНУ-д шатдаг занарыг газар доор боловсруулах долоон төслийг хэрэгжүүлж туршсан байдаг. 2005 онд АНУ-ын Газрын Менежежментийн Товчоо (Bureau of Land Management) судалгаа, боловсруулалт, демонстрацын (RD&D) зори улалтаар түрээсий н таван гэрээ байгуулсан. Түрээсийн гэрээ хийсэн компаниудыг нэрлэвэл Royal Dutch Shell, Chevron, болон Жени Энержи компанийийн AMSO. AMSO нь Жени Энержи -гийн охин компани бөгөөд газар доор боловсруулах технологи ашиглах туршилтын төсөлд дорвитой ажил хийж байгаа цорын ганц компани бөгөөд АНУ-д туршилтын үйлдвэрийн барилга байгууламжийг барьж дуусган газрын гүн дэх боловсруулалтаа эхлүүлээд байгаа гэнэ. Ер нь занарыг газрын гадарга дээр болон газрын гүнд гэсэн хоёр аргаар боловсруулдаг. Газрын гадарга дээр боловсруулах үйлдвэрлэл хэд хэдэн улсад хэрэгжиж байгаа боловч энэ нь дэлхий н шатдаг занарын нөөцийн багахан хэсэгт л хэрэглэх боломжтой. Иимээс манай нөхцөлд байгальд ээлтэй газрын гүнд боловсруулах технологи (In-Situ) илүү тохир омжтой гэж эрдэмтэд үздэг. Газрын гүнд боловсруулах in-situ технологи нь газрын гадаргуу дээр боловсруулах процессын явцад тулгардаг уурхайн олборлолт, ашиглалт болон их хэмжээний хаягдлын асуудлуудтай тулгардаггүй. Газрын гүнд боловсруулах арга нь газрын гүнд байгаа органик бодисын агууламж өндөртэй занарын нөөцийг ашиглах боломжтой. Газрын гүнд боловсруулалт хийх процессын давуу тал:

1. Хөрсөнд үлдэх ул мөр бага.

2. Боловсруулах процессын дүнд ус ялгарна. Гарсан усыг цэвэршүүлэн газар тари аланд ашиглах боломжтой.

3. Газрын гүний хязгаарлалт байхгүй, баялаг давхарга хүртэл өрөмдөж ашиглах боломжтой.

4. Гарц өндөртэй: ижил хэмжээний занараас гарах тосны хэмжээ өндөр.

5. Ил уурхайд гардаг хаягдал, хөрсний бохирдол байхгүй.

6. Алгуур халаах учир чулуулгийн нүүрстөрөгчийн матрикс задрахгүй  нүүрс хүчлийн хий бага ялгардаг, үлдэгдэл нүүрстөрөгчийн нэгдэл газрын хэвлийд тусгаарлагдана.

7. Аажмаар халаахад өндөр чанар бүхий тос ялгардаг тул цаашид сайжр уулах шаардлагагүйгээр нэрэх үйлдвэрт шууд явуулдаг.

8. Ашигласан газрыг нөхөн сэргээж унаган төрхөнд нь буцаахад хялбар. Монголд Улсад АНУ-ын Колорадо болон Израиль улсад явуулсан геологи хайгуул, олборлолтын ажлын туршлагаас харахад Монгол дахь шатдаг занарын орд нь газрын гүнд боловсруулах аргаар газрын тос болон хийий үйлдвэрлэхэд нэн тохиромжтой. Урьдчилан тооцоолж байгаагаар энэхүү төслөөр өдөрт 50.000 баррелаас их хэмжээний газрын тос үйлдвэрлэх бололцоотой. Хэрвээ эдгээр бүтээгдэхүүнүүдийг зөв ашиглаж чадвал Монголын агаарын чанарын асуудлыг шийийдэхэд ач холбогдолтой. Дараах хүснэгтэд Монгол Улсад бари хаар судлагдсан төсөлд өдөрт 50.000 баррель газрын тос үйлдвэрлэх хүчин чадалтай шатдаг занар боловсруулах үйлдвэрт үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүнүүд болон тэдгээрийн эдийн засгийн үнэлгээг (ам.доллараар) доор харуулав: Цахилгаан: өдөрт 87,500 Mcf байгалийн хий үйлдвэрлэнэ. Байгалийн хий нээс гаргаж авсан цахилгаан $0.07/KWh үнэлгээтэй байх бөгөөд өдрийн 880,000 ам.долларын цахилгаан гаргах боломжтой юм. LPG: шингэрүүлсэн нефтийн хий (LPG) нь цэвэр, илчлэг өндөртэй түлш юм. LPG-г гэр, байшингийн халаалтад ашиглах боломжтой юм. Өдөрт ойр олцоогоор 1.5 сая кг LPG үйлдвэрлэнэ. Мөнгөн дүнгээр өдөрт 730,000 ам.долларын LPG үйлдвэрлэнэ гэсэн үг (1кг LPG-г 0.5 ам.доллараар гаргана). Бензин: өдөрт ойр олцоогоор дөрвөн сая литр бебензин үйлдвэрлэнэ. Үүний зэрэгцээ их хэмжээний устөрөгчийийн хий ялгарах бөгөөд боловсруулах процесст үүний г ашиглана. Нэг литр бебензин 1.27 ам .долларын үнэтэй гарах бөгөөд өдөрт тавантаван таван сая ам .долларын бүтээгдэхүүн гаргах юм. Дизель: Монголын уул уурхайн салбарт асар их хэмжээний дизель түлш шаардлагатай байгаа. Өдөрт ойр олцоогоор дөрвөн сая литр дизель үйлдвэрлэнэ. Үүний зэрэгцээ их хэмжээний устөрөгчийн хий ялгарах бөгөөд боловсруулах процесст үүнийг ашиглана. Нэг литр дизель 1.19 ам .долларын үнэтэй байх бөгөөд өдөрт 4.7 сая ам .долларын бүтээгдэхүүн гаргах юм. Ингэхээр занарын ашиглалт өнөө үед дэлхийийд маш эрчимтэй явагдаж байгаа бөгөөд Монголын эдийн засагт ч их эерэг нөлөөтэй байх боломж харагдаж байна. Ил аргаар шатдаг занар боловсруулах үйлдвэр Бразил, Эстони, Иордани, Хятад зэрэг улс орнуудад байна. Ийм аргаар дэлхий даяар нэг өдөрт шатдаг занараас гарган авч буй газрын тосны хэмжээ ний тдээ 20,000 баррель байна. Ил боловсруулах технологи нь байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй (жи шээ нь: их хэмжээний газрын хөрс хуулж, их хэмжээний ус хэрэглэнэ, орчны бохир дол болон боловсруулах процессийийн дүнд гарсан хаягдал ихтэй) гэж үздэг ч энэ нь хэд хэдэн сул талтай:

1. Уурхайн олборлолтоор их хэмжээний газрын хөрс хуулна.

2. Боловсруулах процесс их хэмжээний ус ашигладаг (занар угаах, хаягдал хөргөх зори лгоор).

3. Олборлолтоор газрын зөвхөн дээд давхаргад байгаа нөөцийг ашигладаг, баялаг агууламж бүхий зузаан давхарга ихэнх тохиолдолд газрын гүнд байдаг.

4. Зузаан давхаргыг ашиглан нимгэн давхаргатай хэсгий г орхигдуулдгаас нөөцийийг үр дүнтэй ашигладаггүй.

5. Их хэмжээний усаар хөргөдөг, ашигласан занарын хаягдал хөрсний бохир дол үүсгэх гол асуудал болдог.

6. Газрын гадарга дээр занарыг боловсруулахдаа богино хугацаанд 600oC-800oC хүртэл халаадаг, энэхүү огцом өндөр температур нь чулуулгийн нүүрстөрөгчийн матриксийг задалж, үр дүнд нь их хэмжээний нүүрс хүчлийн хий ялгардаг.

7. Өндөр температурт огцом халааснаар чанар муутай занарын тос ялгардаг, үүнийг сайжр уулахын тулд газрын тос нэрэх өндөр үнэтэй нэмэлт төхөөрөмж шаардлагатай. Манай орны хувьд нүүрсийг ил олборлох нь тохир омжтой бол занарыг далд боловсруулах нь байгаль орчинд ээлтэй, илүү үр өгөөжтэй гэж эрдэмтэд үздэг. Технологийн хувьд АНУ тэргүүлж байна гэж үздэг. 2012 оны сүүлчээр Парист төвтэй Олон улсын эрчим хүчний агентлаг нь "Дэлхий н эрчим хүчний төлөв” нэртэй томоохон судалгааны бүтээлийг нийтийн хүртээл болгосон юм. Түүндээ дэлхийн газрын тос, хий н салбарын өнөөгийн хувьсгалыг манлайлж буй орон нь АНУ гэж тодорхойлжээ. 2005 онд АНУ нь газрын тос, түлшний хэрэглээний хээ 60 хувийийг гадаадаас импортолж байсан бол занарыг ашигласнаар 2011 онд энэ тоо 35 хувь болж, хари н 2020 он гэхэд тэг болно гэж тус агентлаг тооцоолжээ. АНУ-ын энэхүү амжи лтыг занараас тос, хий гаргаж зах зээлд эрчимтэй нийлүүлж, экспортолж буйтай холбож байна. Дэлхийн хөрсөн доорх 650 их наяд (зари м тооцоогоор 400-1000 их наяд) тонн занарын баялаг нь 26 их наяд тонн буюу ашигтай 340 их наяд барре ль тостой тэнцэнэ гэж тооцоолдог бөгөөд энэ нь уламжлалт газрын тосны олборлоогүй байгаа нөөцөөс 10 дахин их тоо аж. АНУ нь ний т 58 их наяд баррель тос, хийтэй тэнцэхүйц занарын нөөцөөрөө дэлхий д хоёрт орж байна (АНУ-ын Эрчим хүчний яамны 2013.6.10-ны өдрий н мэдэгдлээс). Тэгэхээр манай занарын нөөц арвин учраас Монголд ч гэсэн ийм өөрчлөлтийг хийх боломж гарна.

В.Нэргүй

shuud.mn