Фукушимагийн осол дэлхий нийтийг цөмийн аюулгүй байдлын асуудлыг эргэж харахад хүргэсэн. Тэгвэл АНУ-ын баруун хойт нутаг цацрагт маш ихээр бохирдсон байдаг. Хуучин плутони үйлдвэрлэдэг байсан Вашингтон мужийн Ханфорд орчим бол манай гариг дээрх цацрагт хамгийн их бохирдсон газар нутаг бөгөөд түүнийг бүрэн ариутган цэвэрлэхэд дахиад хэдэн арван жил шаардагдах ажээ.

Тэр нутагт нүдгүй, амгүй хурга төрдөг. Заримых нь хөл нь нийлээд овойсон юм байх, бүр огт хөлгүй хурга ишиг ч гардаг гэнэ. Маш их амьгүй төл төрдөг. Ердөө ганцхан шөнийн дотор 31 үхсэн төл мэндэлсэн удаатай гэлцэнэ.

Тэндэхийн үхэр нь бэлчээртээ туурайгаа хэдэн тал руу жийгээд хөшөөд үхчихдэг. Колумбия голыг уруудаж амьдардаг Якама омгийн индианчууд голоос 3 нүдтэй хул загас барьдаг л гэнэ. Бас биеэр нь дүүрэн хорт хавдарын ургацаг шарх гарсан загас ч олон байдаг аж.

Дараа нь хүүхдүүд ч бас өвчилж эхэлжээ.

1962 оны хавар Нелс Аллисон гэдэг фермер эрд нэг л муу ерын гэмээр сэжиг төрж эхэлжээ. Америкийн баруун хойд буланд Колумбия голын сав дахь Бэйзин Сити гэдэг хөдөөгийн жижигхэн хотын ойр амьдардаг Аллисоны ферм дээр аливаа юм тохиолдоход хамгийн түрүүнд хонь нь хэвтээд үхдэг байжээ. Тэнд нэг аймшигтай шөнө тохиолдсоныг Аллисон "Жижигхэн чөтгөрүүдийн шөнө” гэж нэрлэсэн гэдэг.

Аллисоны гэр бүлийнхэн аль хэдийнэ өөд болцгоосон ч тэдний туулж өнгөрүүлсэн айдаст түүх бидний сэтгэлд үлджээ. Майкл Д’Антонио гэдэг сэтгүүлчийн 1993 онд бичсэн "Цөмийн ургац” номонд орсон тэдний гэр бүлийн түүх бол Америкийн плутони үйлдвэрлэх бүрэн хэмжээний анхны үйлдвэр байрлаж байсан Вашингтон мужийн Ханфорд нутгийнханд тохиолдсон хэдэн мянган аймшигт түүхийн нэг билээ.

Ханфорд бол америкчуудын цөмийн салбарт үйлдсэн анхны нүгэл юм. 1500 хавтгай дөрвөлжин км газар нутаг дээр таруухан байрласан, Сиэтл хотоос бол машинаар ердөө 4 цагийн зайтай орших Вашингтон мужийн өргөн цэлгэр газар нутагт америкчууд Хүйтэн Дайны үед хэрэглэсэн цөмийн материалынхаа дийлэнхийг үйлдвэрлэсэн гэдэг. Плутонийн үйлдвэрийг 1988 онд хаасан хэдий ч энэ газар нутаг дэлхийн баруун хэсгийн цацрагт хамгийн их бохирдсон газар нутагт тооцогддог хэвээр.

Саяхан АНУ-ын Эрчим Хүчний Департаментаас Америкийн түүхэнд урьд өмнө тохиолдож байгаагүй байгаль орчныг ариутгах асар том санаачлага болох Ханфордыг цэвэрлэх ажлын хэрэгжих хугацааг эргэн хянажээ. Ингэхдээ байгаль орчныг ариутган цэвэрлэх ажлын дуусах хугацааг дахин нэг хойшлуулсан байна. Одоогийн байдлаар тус газар нутгийг 2052 оны 9 сар гэхэд цэвэрлэж дуусахаар төлөвлөсөн нь Ханфордын үйлдвэрийг нээснээс хойш 108 жилийн дараа ажээ.

"Үхлийн” газрын зураг

Алс холын Фукушимагийн цөмийн ослын дараагаар олон америк иргэд АНУ-ын цөмийн реакторуудын аюулгүй ажиллагаанд сэтгэл зовних болжээ. Гэвч хамгийн ноцтой аюул Хүйтэн Дайны сүүлчийн хөшөө дурсгал болсон Ханфордын үйлдвэр орчмын газрын гүнд нуугдаж байна.

Тэр дундаа хамгийн ихээр сэтгэл түгшээсэн асуудал бол газар хөдлөлтийн онц идэвхтэй бүсэд ордог Номхон далайн бүсийн Баруун хойт хэсэгт байрлах одоогоор ажиллаж байгаа ганц АЦС нь цацрагт бохирдсон газар нутгийн захад байрлаж буй явдал юм. "Heart of America Northwest” ТББ-ын гүйцэтгэх захирал Герри Поллетийн ярьсанаар Ханфордын үйлдвэрийн хорт өв, газар хөдлөлтийн эрсдэл хоёр хослосноор ноцтой гарз хохирол учруулахуйц нэн аюултай нөхцөл байдал бүрдсэн ажээ.

Ханфордын орчмын Ричланд хотын оршин суугчид болоод тус нутагт таруу суурьшсан 240 мянга орчим иргэдийн хувьд аюул заналхийлэл шинэ зүйл биш ажээ. Тэдний эцэг өвгөд нь хэзээ ч дахин сэргэхгүйгээр цацрагт бохирдсон орчинд амьдарч, цацраг туяанд шаруулсныхаа горыг цагтаа бас амсаж, жирэмсэн үедээ зулбаж, төрөлхийн гажигтай болон асар ховор тохиолддог эмгэгтэй хүүхэд төрүүлж байжээ.

1960-аад онд Хуанита Андрейевски гэдэг нэгэн фермерийн эхнэр гэрийнхээ орчин тойрон дахь үхлийг тэмдэглэсэн нь "үхлийн” газрын зураг гэгдэх болжээ. Тэрбээр зүрхний өвчтэй хүмүүс амьдарч басайн айлуудыг хэрээсээр тэмдэглэж, хорт хавдартайг нь дугуйлжээ. Тун удалгүй түүний газрын зураг хэрээс болон дугуй дүрсээр дүүрсэн ба бүгдийг нь тоолж үзэхэд 67 хүрч байсан гэдэг.

Энх тайван амьдралын өр төлөөс гэж үү?

Ерөнхийлөгч Жон Кеннеди болон Линдон Жонсон нарын үед дотоод асуудлыг хариуцсан нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан Стюарт Удалл Ханфордыг "Америкийн Хүйтэн Дайны түүхийн хамгийн эмгэнэлтэй хуудас” гэж нэрлэсэн байдаг.

1943 онд Ханфорд орчимд асар том барилгын ажил эхлүүлж цөмийн 9 реактор барьсан нь өнөөдөр ч цөлийн элснээс чулуужсан үлэг гүрвэлийн яс гэлтэй цухуйсан хэвээр. Тэдний нэг болох Б реактор нь тийм төрлийн реакторуудынхаа дунд анхдагч нь байсан гэдэг.

Чухам энд л АНУ-ын эрх баригчид Манхэттэн гэдэг цөмийн төсөлд ашигласан цацраг идэвхит плутони бодисыг маш нууц нөхцөлд гаргаж авчээ. Чухамхүү Ханфордын цөмийн үйлдвэрээс гаргаж авсан цөмийн материалаар 1945 оны 7 сарын 16нд Нью Мексико мужийн Уайт Сэндс гэдэг нутагт туршсан хамгийн анхны цөмийн бөмбөгийн үйлдвэрлэсэн байдаг. 1945 оны 8 сарын 9-нд Нагасакигийн дээр дэлбэрсэн атомын бөмбөгийн хийсэн 6.4 кг плутони-239 бодисыг мөн ижил Ханфордод гаргаж авчээ.

Цаашид ч олон арван жилийн туршид Ханфордын үйлдвэрт АНУ-ын цөмийн зэвсэгт ашигласан бүх плутонийг ялгаж авчээ. Барууны ертөнцийн эрх чөлөө зөвхөн Ханфордоос шалтгаална гэж ухуулдаг цаг үе байж. Чухам энэ нутаг Дэлхийн 2-р Дайныг төгсгөхөд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн төдийгүй Хүйтэн Дайныг эхлүүлээгүйд чухал ач холбогдолтой байсан гэдэг байв.

Энэ бүхэн нь Америкийн төр засгийн хувьд ард иргэдийнх нь эрүүл мэндээс ч чухал байсан бололтой.
Үхэл дагуулсан өв

Америкчууд Ханфордоороо бахархадаг байсан. Өдөр бүр өөрсдийгөө золиослож байгааг нь үнэлж Ханфордын ажилтнуудад мөөгөн үүлний дүрстэй энгэрийн тэмдэг дурсгадаг байжээ. Д’Антониагийн номонд бичсэнээр яг ийм мөөг хэлбэртэй үүл тухайн үед Ричланд хотын ахлах сургуулийн "Бөмбөгдөгчид” нэртэй хөлбөмбөгийн багийн билэг тэмдэг болж байсан гэдэг. Тэр бүү хэл нутгийн компаниудад "Цөмийн боулинг”, "Цөмийн хүнс”, "Цөмийн зүлэг засаx үйлчилгээ” гэдэг нэр өгдөг уламжлал байсан гэнэ.

Харин өнөөдөр тэр бүх бахархал нь айдас болон хувирчээ. Ричланд болоод зэргэлдээ орших Паско, Кэннэвик гэдэг 3 хотын орчин суугчид, тэр хавийн фермерууд манай гариг дээр хамгийн их цацрагийн тун авсан хүмүүсийн тоонд зүй ёсоор тоологдож байна.

Энэ бол үнэхээр аймшигтай өв. Ханфорд нутагт 52 байшин байгууламж цацрагт бохирдож, 620 хавтгай дөрвөлжин км газар нутаг даяар хөрс, ус руу нь уран, цезий, стронций, плутони гэх мэт үхэл тээгч радионуклид бүхий цацраг идэвхит бодис нэвчсэний улмаас хүн амьдрах боломжгүй болжээ. Өнөөдөр нийтдээ 204 мянган шоо метр цацраг идэвхит хог хаягдал Ханфордод хадгалагдсаар буй нь АНУ-д агуулагдаж буй нийт цацраг идэвхит хог хаягдлын гуравны хоёрыг эзэлж байна.

Ханфорд орчмын бохирдлын цар хүрээний талаар ганцхан жишээ татахад зөвхөн нэг газарт гэхэд л 216 сая литр цацраг идэвхитэй шингэн хаягдал савнаасаа асгарч байжээ. Одоо ч Колумбия голын хажууханд байрлах 100 мянга гаруй ашигласан цөмийн түлшний саваануудыг (нийт 2300 тонн жинтэй) агуулсан савнууд цоорч, цацрагт хор аажмаар газарт нэвчсээр байгааг юу гэх вэ.

Плутонийн үйлдвэрийг хөргөөх усыг Колумбия голоос татдаг байсан ба 1971 он хүртэл үйлдвэрт ашигласныгаа дараа гүйцэт цэвэрлэлгүйгээр гол руу нууцаар асгадаг байсан баримт байна. Ханфордоос баруун зүгт 402 км зайд орших Колумбия гол Номхон Далайд цутгадаг тэр хэсэгхэн газарт хэмжилт хийхэд цацрагийн түвшин өндөр гарч байжээ. Цацрагт хордсон загасын Индианчууд л ихэвчлэн хүнсэндээ хэрэглэдэг байсан гэдэг.
Цацраг идэвхтэй үүл

Үйлдвэрийн яндангаар цацраг идэвхтэй утаан үүл гарч салхинд туугдаад Орегон, Айдахо, Монтана мужууд, тэр бүү хэл Канад хүрдэг байжээ. Оршин суугчид (тэднийг "салхин дор амьдрагсад” гэж нэрлэдэг) хамгийн түрүүнд буюу 1945-1951 онуудад ихээр хордоцгоожээ. Тухайн үед үйлдвэрээс ялгарсан йод-131 гэдэг цацраг идэвхит бодис мал сүргийг хордуулж, өндөг, сүүгээр дамжин хүнсний сүлжээнд нэвтэрч улмаар хүмүүсийг хордуулсан байдаг.

Тэр байтугай олон мянган ажилтан ажилчид, нутгийн оршин суугчид, фермеруудыг зориудаар цацрагт хордуулж, туршилт хийж байсан нь сүүлд илэрчээ.

1949 оны 12 сарын 3-нд Ханфордын физикчид тухайн үед манай гаригийн хамгийн том плутони ялгах үйлдвэр буюу Т-үйлдвэр гэдэг нууц нэртэй байгууламжийн яндангаар асар өндөр цацрагтай утаан үүл ялгаруулжээ. Тухайн үед ялгарсан цацрагийн хэмжээ нь Америкийн түүхнээ хамгийн том цөмийн осолд тооцогддог 1979 онд Пенсильвани мужийн 3 Майл арал дээрх АЦС-ын ослынхоос бараг 1000 дахин их байжээ. Бие халаалт гэж нэрлэсэн энэ туршилтын тунадас нь явсаар бүр Калифорни муж хүрсэн байдаг. Хүмүүс яагаад гэнэт өвчин туссан учраа ч олохгүй өвдөж эхэлцгээсэн гэдэг.

Бүр сүүлд Ханфорд орчмын зарим хүүхдүүд Чернобылийн АЦС-ын осолд өртсөн хүүхдүүдээс 2 дахин өндөр тунгаар цацрагт хордсоныг судалгаагаар олж тогтоосон байдаг. Бие халаалт гэдэг цөмийн туршилт хийхээс өмнө фермерийн хүү 2 настай Том Бэйли нугад тоглох дуртай байжээ. Бяцхан хүү нэг л өдөр гэнэтийн саа өвчинд дайруулсан бөгөөд хожим сүүлд нь үр удмаа тогтоох чадваргүй гэдгээ мэджээ. Түүний гэр бүлийнхэн бараг бүгд хорт хавдраар нас барцгаажээ.

Гэвч энэ бүхний учрыг Бэйли бүр сүүлд, 1986 онд, "Споуксмэн Ревью” гэдэг орон нутгийн сонины хашир сэтгүүлчийн тусламжтайгаар олж мэдсэн байдаг. Ингэж л АНУ-ын засгийн газар болон цацраг хордож золиос болсон ард иргэдийн хоорондох хэдэн арван жилийн тэмцэл эхэлсэн. Хохирогчид АНУ-ын засгийн газрыг шүүхэд өгч, нууцын зэрэглэлтэй баримтуудыг ил гаргаж тавихыг шаарджээ. Зарим хэргийг хамтруулан нэгэн том хавтаст хэрэг үүсгэсэн аб өнөөдөр ч хэрэг шүүхэээр шийдэгдэж дуусаагүй ажээ.

Чаг чаг дугарах цөмийн бөмбөг