Харин бодит байдал дээрээс нь сурвалжлахад дэлхийн хэмжээний том групптэй сумын захиргаандаа энгийн өргөдөл гаргахдаа хүртэл түүртэхэд хүрдэг малчид хэрхэн хэлэлцээр байгуулсан, ямар замаар мадлуулж, хэрхэн хүлцэн амьдарч буйг харж болно. Гэвч эдүгээ малчид  чадавхжиж, тус суманд хэд хэдэн ТББ байгуулагдахад хүрчээ. Одоо тэд Оюутолгойтой ажил хэрэгчээр хэлэлцээр хийж, хөндлөнгийн шинжээч, зөвлөх мэргэжилтнээ  гаднаас урих хэмжээнд чадавхжсан байна.  

Тэдний нэгэн төлөөлөл болох "Говийн газар шороо” ТББ-ын тэргүүн Л.Батцэнгэлтэй Чингисийн мянган цэрэг ундаалдаг байсан түүхтэй Ундайн голын голдрил өөрчлөгдөж, эдүгээ 20 гаруй цутгал горхиныхоо хамт сайр болон үлдсэн хийгээд худаг малтаад ч ус  гарахаа голын сав газар, нутгийн малчдын асуудлаар ярилцлаа.

-  Нөлөөллийн бүсэд багтсан өрхүүд нэгдээд ТББ байгуулан, Оюутолгойд зарим асуудлуудыг тавьж эхлэх гол шалтгаан, шаардлага нь юу байв?  

- Оюутолгой төслийн дэд бүтэц, бүтээн байгуулалт өрнөж буйтай холбогдуулан 2011 онд "Малчин өрхийн нөхөн олговрын гэрээ”-г байгуулсан байдаг. Таван жилийн хугацаатай уг гэрээ нь зөвхөн дэд бүтэц, бүтээн байгуулалт барилгын ажлын явцад малчин өрхөд ирэх эрсдлийг бууруулах нөхөн олговорт чиглэгдсэн байв. Ер нь энэ төрлийн гэрээнүүд нь Оюутолгой цаанаас төслөө боловсруулаад, малчдын ямар ч саналыг авалгүйгээр шууд тулгах замаар гарын үсэг зуруулж ирсэн. Энэ байдал нь эргээд малчдын амьдралд сөргөөр нөлөөлж, асуудлаа илүү цогц, эрхзүйн хамгаалалттай байдлаар тавих, байгаль орчны хохирлыг асуудлыг  далайцтай сөхөх шаардлага малчдад үүссэн. Яг энэ асуудлаас үүдэж  "Говийн газар шороо” ТББ-ыг Оюутолгойн төслийн сөрөгт нөлөөлөлд өртсөн  есөн малчин хамтран 2012 онд байгуулсан.

- Та бүхэн ТББ-ынхаа хүрээнд гаргасан голлох гомдлуудынхаа талаар мэдээлэл өгвөл?

- Монголын нүүдэлчин малчид  бэлчээрээс бүрэн хараат амьдардаг. Гэтэл  малчидтай байгуулсан 2004 оны "Нүүлгэн шилжүүлэлтийн гэрээ” болон 2011 оны "Малчин өрхийн нөхөн олговрын гэрээ”-нүүд амьдарлынх нь онцлогийг үл харгалзан, түр аргалах зорилгоор байнгын бус  ажлын байраар хангах, хог түүлгэх ажил хийлгэх, мөнгөн нөхөн олговор олгох төдийхнөөр хязгаарлагддаг.

Тиймээс бид Оюутолгойг санхүүжүүлдэг Олон Улсын санхүүгийн корпорацийн гомдлын механизмыг зохицуулдаг Омбудсманы газарт байгууллагад 2012 оны  аравдугаар сард гомдол гаргасан. Оюутолгойн төслийн нөлөөгөөр Ундайн голын голдрил өөрчилсөн асуудал болон малчдын бэлчээрийн хүндэрлийн  талаар гомдолдоо тусгасан байдаг.

- Ундайн голын асуудлаар хэзээ гомдол гаргасан юм?

- Их говийн заган ойг тэжээж байгаа Ундайн голын усны голдрлыг Оюутолгой төслийн бүтээн байгуулалтын хүрээнд өөрчилсөн.Тиймээс бид дан ганц  нөлөөллийн бүсэд багтсан өрхүүдийн асуудлыг ярихаас илүү Ундайн голын голдрилыг хөндүүлэхгүй байх асуудлаар 2013 онд хоёр дахь гомдлоо гаргасан юм.

- Тухайлсан гомдлууд дээр Оюутолгойн зүгээс  та бүхэнд  хандан ямар санал тавьдаг бэ?

- Хэлэлцээрийн арга замаар шийдэхийг санал болгодог. Бид саналыг хүлэж авахдаа Олон Улсын санхүүгийн корпорацийн гомдлын механизмыг зохицуулдаг Омбудсманы газраас чиглүүлэг авч, хэлэлцээр явуулж эхэлсэн. Оюутолгой өөрөө Үндэстэн дамнасан том корпораци.  Ийм том корпорацитай орон нутгийн малчид хэлэлцээр хийнэ гэдэг өөрөө их эмзэг сэдэв. Тиймээс бид мэдээлэл солилцох, холбогдох сургалтууд  зэргийг авч, малчдаа бэлддэг байгаа.

- Гомдлын хүрээнд  тодорхой өөрчлөлтүүд гарч байна уу?

- Хэлэлцээр эхэлснээс хойш Оюутолгойн зүгээс  эхний ээлжинд Ундайн голын асуудлыг  ярилцаж, шийдвэрлэх  саналыг бидэнд тавьсан. Ундайн голыг өөрчилсөн асуудал дээр  бид хөндлөнгийн экспертүүд ажиллуулж, холбогдох  тайлангуудыг гаргаж, орон нутгийн захиргаа, малчдын төлөөлөл, Оюутолгойтой хамтран "Гурван талт зөвлөл”  байгуулан, ажиллаад явж байна. Гомдлыг  "Говийн газар шороо” ТББ гаргасан хэдий ч бид зөвлөлд багаа  төлөөлсөн малчдын өмнөөс хэлэлцээрийн ширээний ард суудгаараа онцлогтой.

Орон нутгийн малчдын зүгээс "Гурван талт зөвлөл”-ийн ажлын үр дүнд ихээхэн найдлага тавьж байна. Уг зөвлөл хөндлөнгийн шинжээчийн  багийн гаргасан 14 зөвлөмжийг хэрэгжүүлэх талаар санаачлага гарган ажиллах, орон нутагт учирсан хохирлын хэмжээг бодитоор тогтоох, малчдыг чадавхжуулах чиглэлд шат дараатай үйл ажиллагаа зохион байгуулдаг аж. Тухайлсан гэрээний дагуу "Гурван талт  зөвлөл”-ийн үйл ажиллагаа нууцлалын зэрэгтэй. Хэвлэл мэдээлэлд  14 зөвлөмжийг  зөвлөлийн багийн гишүүн  өгөх боломжгүй. Энэ тохиолдолд тэдний  хөдөлмөр талаар болж, зөвлөл татан буугдах, цаашлаад ажил үргэлжлэхгүй байх аюултай. Тиймээс ч бид малчдад хэвлэмэл байдлаар тараагдсан зөвлөмжийг олж, цухас танилцсан болно.

Бидний сонирхсон гол сэдэв бол яг бодит байдал дээр байгалд ямар өөрчлөлт гарсан хийгээд малчдын ундны усны хэрэгцээний асуудал байв. Ханбогд сумын  Жавхлант багийн зарим айлуудад ороход Ундайн голын хамгийн том цутгалын нэг "байсан” Бор-Овоогийн жаазалсан зураг хананд нь өлгөөтэй харагдана. Хүний буруутай үйл ажиллагааг байгал эх өөрийн чадлаар эсэргүүцсээр,  эцэстээ зангирах өчил төдий шалбааг болон хувирсан энэ зургийг 2010 онд авчээ. Одоо эл шалбааг төдий задгай бүр мөсөн татарч, задгай сайр болон хувирсан байна.

Бор-Овоогийн жаазалсан зурагны хажууд алга дарам цагаан цаасан дээр "...Бор-Овоогийн булаг нь өвөлдөө харзлан урсдаг бөгөөд зарим өвөл 1-р сарын 15-ныг хүрч хөлддөг, маш өвөрмөц онцлогтой Галбын говийн  онцлог, чухал усны эх үүсвэр байсан юм. Эдүгээ Оюутолгой ажиллаж эхэлснээр бүрэн устаж, үгүй болж  түүх болон үлдсэн юм” гэжээ. Оюутолгойн зүгээс өнгөрсөн онд малчдаас уучлал гуйхдаа ширгэсэн голынх нь зургийг дурсгаж, асуудлыг анхааран үзэж буйгаа илтгэн тохуурхсан нь энэ.

Үргэлжлүүлэн  Ундайн голын сав газрыг даган мал аж ахуй эрхэлж байгаад Оюутолгойн төслийн нөлөөн дор  нутаггүйдэж, улмаар суурин бараадан, ТББ байгуулах хүртлээ асуудлаа ярьсаар яваа Л.Батцэнгэлийн яриаг хүргэж байна.

- Малчдын худгийн усны түвшинд Оюутолгойгоос хяналт байнга тавьдаг уу?

- Оюутолгой малчдын гар худагт метр шургуулаад усны хэмжилт үздэг. Гэтэл малчид  уламжлалт аргаараа усны ундаргыг хэмжихдээ хэдэн мал ууснаар түвшин нь доошилдогоор барагцаалсаар ирсэн. Одоо бодит байдал дээр энэ хоср хэмжилт эрс зөрөөд байгаа юм. Оюутолгой мал услахаас өмнө усны түвшин хэвийн байх үед нь хэмжчихдэг. Харин нөгөө худаг нь нэг шавхарахаараа 7-8 хоногийн дараа  энгийн түвшиндээ ирдэг. Энэ нь ундарганых нь хурд эрс багассаныг л харуулаад байгаа юм. Тэгэхээр хэмжилт хийхдээ малчдын уламжлалт аргыг нэвтрүүлэх  асуудлыг хүртэл бид тавьсан.

- Одоо Ундайн гол задгай урсацтай юу?  

- Голынх нь голдрилыг өөрчилсөн учраас  задгай ус бүр алга болоод байна. Ер нь Олон Улсын хэмжээнд голын голдрилыг шууд өөрчилдөг ийм уул уурхайн стандарт байдаг эсэхийг малчид бид нар мэдэхгүй байгаа юм. Гэхдээ ч хүний юманд хүн ширүүн гэгчээр Оюутолгой Ундайн голд хоноцын сэтгэлээр хандсан нь туйлаас нь үнэн. Чингисийн мянган цэрэг ундаалж  байсан түүхтэй, 20 гаруй голын урсац нийлсэн энэ гол дагуу нутагладаг малчид худаг малтах ямар ч шаардлагагүй байсан. Ундайн гол өөрөө Жавхлант багийн зуны гол бэлчээр болсон газар, малчид эндээс хадлангаа хүртэл авдаг байсан. Гэтэл одоо Ундайн голын сав газар усны хомсдолд орж эхэлсэн. Малчид усгүй болчихоод байна.

- Худаг малтаад ч ус гарахаа байсан гэсэн үг үү?

- Яг голын голдрилыг өөрчилж байх үед усны татралт гайгүй байсан. Тиймээс ч малчид эхэндээ задгай ус ширгээд ирэхээр худаг гаргаад болчихно гэдэгт итгэлтэй байсан нь юм. Тиймээс бид Оюутолгойгоос  техникийн хүч гаргуулаад хоёр газар дөрвөн удаа, нийт найман газар ухуулсан. Гэтэл ус гараагүй. Ул чулуулагт  тултал ухуулаад ч байхгүй. Ингээд өнгөрсөн оноос Оюутолгойгоос 20 км-ийн радус доторх айлуудад ус зөөх журам боловсруулж, нийтдээ таван байрлалд 10 гаруй айлд зөөврийн ус хүргэж байгаа. Малчид  тэр уснаас малаа услаж, ундны хэрэгцээндээ ашиглаж байна.

- Ундайн голд 20 гаруй гол цутгадаг байсан мөртлөө яагаад богинохон хугацаанд усны нөөцөө тэгтлээ их алдсан юм бол?

-  Анхнаасаа Оюутолгойн хайгуулын шатны үед Ундайн голын сав газраар маш олон гүний өрөмдлөг хийсэн. Ундайн голын хамгийн гол цутгалын нэг болох Бор-Овоогийн задгай Оюутолгойн лицензийн талбайд орчихсон. Энэ нь их сөргөөр нөлөөлсөн гэж болно.  Нөгөө талаас Ундайн голын өрмийн худгуудын усыг Оюутолгой барилгын ажил, зуурмагийн усандаа хэрэглэхээр шууд татаж авсан байдаг. Энэ бол бүтээн байгуулалт ид өрөнөж байсан үе. Цаашлаад Ундайн голын усаар өрмийн усаар Оюутолгой сайтынхаа усны бүх хэрэгцээгээ хангаж байсан. Ингэж явсаар 2012 онд Ундайн голын усны  гэнэт хомсдож, ажилчдынхаа угаалгын хувцсыг ч авах боломжгүйд хүрсэн байгаа юм. Оюутолгой мэдээж ингээд ирэхээр нь сандралд орно  оо доо.

- Тэр үед гүний хоолойн 28 худаг нь ашиглалтад ороогүй байсан юм уу?

- Яг тэр үед  барилгын ажил нь явагдаж байсан. Гэхдээ усгүй болоод сандраад ирэхээрээ  эхний ээлжинд зургаан худгийг нь яаралтай ашиглалтад оруулсан.

Ингэж Оюутолгой  2012 он хүртэл Ундайн голын гүний усыг бүхий л хэрэгцээндээ ашиглаж, гадаргын голдрилыг нь өөрчилж. Газрын гүний усыг  тэр чигт нь хэрэглэгдэж,  гадаргын голдрил нь хүртэл өөрчлөгдсөн болохоор Ундайн гол цутгал 20 гаруй горхиныхоо хамт ширгэжээ. Оюутолгой  одоо гүний  28 худаг болон Ханбогд сумыг  нутгаар тархсан 300 цооног бүхий  гүний хоолойн бүсээс усаа хэрэглэж байна. Оюутолгой  нэг секунд тутамд 873 литр ус хэрэглэдэг. Тэгэхээр Оюутолгой нэг минутад 52 тонн, 320 литр ус, цагт 3.142.800 тонн усны зарцуулалттай гэх тооцоо гарч буй юм. Далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил эхэлснээр Оюутолгой секунд тутамд 1461 литр ус ашиглана гэх тоцооллыг Олон улсын усны мэргэмжилтэн гаргасан. Гэсэн хэдий ч далд уурхай ашиглалтад орсноор усны хэрэглээ одоогийнхоос нэмэгдэхгүй гэсэн тайлбарыг Оюутолгойгоос бидэнд өгсөн юм. Оюутолгой яахав, энэ мэтээр усны хэрэгцээгээ хангаад, үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлэх нь тодорхой.

Харин далд уурхайн бүтээн байгуулалт өрнөөч үгүй байгаа энэ үед малчид зөөврийн усанд шилжиж, худаг ухаад ч гарахаа байсан нь эрхгүй анхаарал татна. Малчид Монгол Улс Оюутолгой төслөөс ногдол ашиг авах алдарт 2030 хүртэл ямархан байдлаар амьдрахыг төсөөлөөд ч хэрэггүй мэт санагдана. Ийм л бүрхэг ирээдүй Оюутолгойн нөлөөллийн бүс дэх айлуудыг хүлээж байна. Тэдний амьдралд гарсан өөрчлөлт, сэтгэхүйн хувьсал, бодит хохирлыг  өнөөдөр бид жинхэнэ утгаар нь үнэлнэ гэдэг ч бэрхтэй болжээ. 

Эрхэм уншигч та Оюутолгойн асуудлаар манай мэдээллийн сайн бэлтгэсэн Оюутолгойн зэсийн баяжмал тээвэрлэлтийн компанийн давуу эрхэт байдал /ЭНД/, 20 км-ийн шороон замаар тээвэрлэлт говьд асар их тоосжилт үүсгэж байгаа тухай /ЭНД/, нөлөөллийн бүс дэх айлуудтай Оюутолгой ямар гэрээ байгуулж, хэрхэн мадалсан талаар /ЭНД/, Өмнийн говийн цэнхэр сувд Оюутолгойн төслийн нөлөөн дор ямар аюултай байдалд орж буйг /ЭНД/  линк холбоосууд дээр дарж уншаарай. 

Ж.Мядагбадам