Тамсагийн сав газар дахь газрын тосны хамгийн том олборлогч БНХАУ-ын "Петро чайна дачин тамсаг" компани 1998 оноос хойш тэнд үйл ажиллагаа явуулж буй. Монгол Улсын Засгийн газартай байгуулсан Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу ашиг, орлогоо 60:40 харцаатай хуваадаг гэдэг. Гэвч өнгөрсөн хугацаанд манай Засгийн газарт хичнээн төгрөгийн ашиг орлого хуваарилсан нь тодорхойгүй байдаг.

Монгол Улсын төр баялгаасаа илүүтэй байгаль орчноо үнэлж, нөхөн төлүүлэхэд гол анхаарлаа хандуулах учиртай ч энэ талаар төдийлөн анхаараагүй ирсэн. Энэ нь байгаль экологид маш их хор хохирол учруулж байгаа юм.

Орон нутгийн эх сурвалж мэдээлэхдээ БНХАУ-ын "Петро Чайна Дачин тамсаг” компани Монгол орны байгаль экологид 100-гаад сая ам.долларын хохирол учруулсан байж болзошгүй гэж үздэгээ хэлж буй бол зарим хүн тус компанийг тэрбум доллараас ч илүү хохирол учруулсан байхыг үгүйсгэхгүй байгаагаа илэрхийлсэн юм. Улмаар дотооддоо хохирлын хэмжээг тогтоож чадахгүй бол Олон улсын мэргэжлийн шинжээчдэд хандах хэрэгтэйг сануулж байна.

Одоогоос дөрвөн жилийн тэртээ буюу 2013 онд тус компаниас байгаль орчныг доройтуулсны нөхөн төлбөрт 1,3 тэрбум төгрөг гаргуулж, Матад сумын төсөвт оруулах шүүхийн шийдвэр гарч байв. Гэвч нэхэл дагал, хэл ам болсоор арайхийж төлж барагдуулсан мэдээлэл байдаг. 

Мөнгөн төлбөр авлаа гэхэд "Тамсагийн цэнхэр хязгаар” гэж дуунд мөнхөрсөн эл нутагт газрын тос олборлож эхэлсэн тэртээ 20 хэдэн жилийн өмнөхтэй харьцуулахад өдгөө унаган байгаль хэрхэн эвдэрч, дэлхийд ганцхан үлдсэн Мэнэнгийн уудам тал хэрхэн хохирсныг үзсэн хүн бүр сэтгэл эмзэглэтэл ярьдаг билээ.

Тамсагийн сав газраас газрын тос олборлож байгаа Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай "Петрочайна Дачин Тамсаг” компанитай хийсэн иргэдийн тэмцэл олон байгууллага, хувь хүмүүс, төрийн албан хаагчид болон иргэдийн эх нутгаа гэсэн сэтгэл шингэсэн зүтгэлийн үр дүн байв.

Он удаан жилийн турш шүүхэд нэхэмжлэн гарган заргалдсан асуудал иргэний нийгмийн байгууллагуудын талд шийдэгдсэн нь гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниуд Засгийн газар, төрийн томчуултай тохироод, орон нутгийн иргэд, засаг захиргааг юу ч биш гэж үл тоомсорлодог жишиг тогтсоныг, иргэнй нийгмийн байгууллагуудын оролцоо, иргэдийн зүтгэлээр өөрчилж болдгийг, мөн энэ нийгмийн алдаа завхралыг засаж залруулах боломжтойг харуулсан нэг алхам байсан юм.

"Петрочайна дачин тамсаг” компани зэрэглээ мэт жирэлзсэн зээрийн сүрэгтэй, хүн явбал төөрч орхидог Хялганат Мэнэнгийн талыг хүнцлээр "баяжуулж”, хөрсийг нь доройтуулж бэлэг барьсны хариуцлагыг өнөөдөр хэн ч ярихгүй байгаа нь харамсалтай.

Хайгуул, үнэлгээ, туршилтын олборлолт, ашиглалтын нийт 1167 цооног өрөмдөж, хайгуул олборлолт, дэд бүтэц, бүтээн байгуулалтын ажилд 2.4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн гэдэг.

"Петрочайна дачин тамсаг” компани Дорнод аймгийн Халхгол, Матад сумын нутагт орших Тамсагийн сав газрын Тосон-Уул 19, Тамсаг 21 дүгээр талбайг эзэмшдэг. Тэгвэл Тосон-Уул 19 дүгээр талбайн газрны тосны баталгаат нөөцийг 179.08 сая тн, үүнээс ашиглалтын баталгаат нөөц нь 20.17 сая тн хэмээн 2011 онд Ашигт малтмалын нөөцийн нэгдсэн санд бүртгэжээ.

Тамсаг 21 дүгээр талбайн хувьд 2012 онд 127.509 сая тн баталгаат нөөцтэй, үүнээс ашиглалтынх нь 14.01 сая тн, ус шахалтын горимоор ашиглах газрын тосны ашиглалтын баталгаат нөөцийг 21.018 сая тн-оор тогтоосон байдаг.

Олборлолтын хувьд 1998-2014 он буюу өнгөрсөн 16 жилийн хугацаанд хоёр талбайгаас нийт 22.69 сая баррель буюу 3.04 сая тн газрын тос олборлож, 21.32 сая баррель буюу 2.84 сая тн газрын тосыг БНХАУ руу экспортолжээ. Үүнээс 438.22 сая ам.доллар Монгол Улсын төсөвт төвлөрүүлснийг албаныхан онцолж байв.