Адал явдалд дуртай, эр зоригоо шалгахыг хүсдэг экстрим аялагчдад хамгийн сайн тохирох жим бол агуйн аялал. Байгалийн өвөрмөц тогтоцтой, төрөл бүрийн эрдэс чулуулгаас бүрдсэн, газар дээр тэр бүр таардаггүй амьтдын төрөл зүйлээр баялаг гээд үзэж харах зүйл их. Зарим агуйд эртний хүмүүсийн ул мөр, өв соёлын дурсгалууд хадгалагддаг бол зарим нь газар доорх үзэсгэлэнт нуураараа жуулчдыг татдаг. Олон салаа бүхий агуйн гүнд зөвхөн өөртөө найдан аялах нь яг л адал явдалт кинонд тоглож буй мэт. Тийм ч учраас агуйн аялал хэдэн зуун жилийн турш жуулчдыг татсаар ирсэн.

Монголд агуйн аяллыг судалгааны зорилгоор хөгжүүлэх боломжтой 

Дэлхийн хамгийн урт агуй болох АНУ-ын Кентаки муж дахь 652 км урт Арслан зааны агуй гэхэд жилд 500 орчим мянган жуулчны нүд баясгадаг. Уг агуйг 1941 онд цэцэрлэгт хүрээлэнгийн нэг хэсэг болгон тохижуулсан бөгөөд улсынхаа эдийн засагт жилд 40 сая ам.долларын орлого оруулдаг байна. Арслан зааны агуйг 1770-аад оны үед Америк тивд очсон өрнөдийнхөн шархадсан баавгайн мөрөөр мөшгиж яваад олсон гэдэг. Түүнээс хойш 240 гаруй жил өнгөрсний эцэст 2005 онд гурван километрийн урттай шинэ агуй нээсэн байдаг.

Арслан зааны агуйн адилаар жуулчдын хөл тасардаггүй "нүхэн ордон”-ууд олон. Дэлхийн хамгийн гүн агуй нь газрын гадаргаас доош 2.1 км үргэлжилдэг бол усан доорх хамгийн том агуй Чехэд байдаг.

Харин манай улсын хувьд 1600 орчим агуй байдаг гэсэн албан бус мэдээлэл байна. Үүнээс 300 орчмыг нь ямар нэгэн байдлаар судалсан байдаг аж. Монголын агуй тооны хувьд олон боловч хэмжээ, эзлэхүүний хувьд жижиг. Одоогоор судалж буй агуйнуудын хамгийн урт нь нэг километр гаруй үргэлжилдэг, Дорноговь аймгийн Айраг сумын нутаг дахь Цагаан дэлийн агуй. Харин хамгийн гүн нь 77 метртэй, Хэнтий аймгийн Дадал сумын нутаг дахь Сөөгтийн агуй юм. Хөвсгөл аймгийн Эрдэнэбулган сумын Даян дээрхи, Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын Талын агуй, Дорноговь аймгийн Айраг сумын Цагаан дэлийн агуй гэсэн 200-500 метр урттай цөөхөн том агуй бий. Бусад нь ихэнхдээ 60 метрээс уртгүй байдаг юм байна.

Суурин ахуйтай улс орнуудад ихэнх агуйг орон сууц, ахуйн зориулалтаар ашиглаж, засаж өргөтгөсөн байдаг. Мөн бүтээн байгуулалт, төмөр зам тавих явцад цөөнгүйг нь дэлбэлжээ. Дэлхийн нэг болон хоёрдугаар дайны үед цэргүүд хүнс болон зэвсгийн нөөцөө агуйд хадгалдаг байсан учраас эсрэг тал нь дэлбэлэх тохиолдол олон байжээ.

Монголд 1600 орчим агуй байдгаас 300-г нь судалсан 

Эдгээрээс болж байгалийн онгон төрхөөрөө үлдсэн агуй тун ховор байдаг аж. Харин монголчууд нүүдлийн мал аж ахуй голлон эрхэлж, агуйг сууц, аж ахуйд тогтмол ашигладаггүй байсан учраас манай агуйнуудын гарал үүсэл, анхны төрх нь хадгалагдан үлдсэн байдаг. Энэ утгаараа геологи, байгаль судлал, палеонтологи, археологийн салбарт маш үнэ цэнэтэйд тооцогддог юм байна.

Монголын агуйгаас эртний хүмүүсийн үлдээсэн сүг зураг, зэвсэг, хэрэглэл олноороо олддог. Мөн судалгаа тун бага хийсэн учраас адал явдал хайгчид, гаднын судлаачдыг татдаг. Гэвч агуйн гаднах орчинд сонирхох зүйл багатай, агуйгаа сурталчилдаггүй учраас жуулчин цөөн ирдэг гэж салбарынхан өгүүлж байна. Агуйд дөрвөн улирлын алинд ч аялж болно. Зуны улиралд илүү үзэмжтэй харагддаг бол өвлийн улиралд мөсөн хананд нь авирч, эр зоригоо шалгах боломжтой.